دفاتر تجاری و انواع آن

دفاتر تجاری چیست

با این که قانون تجارت، در ماده 6 خود، کلیه تاجران به استثناء کسبه جزء را مکلف به تهیه و داشتن دفاتر تجاری نموده است، اما هیچ توضیحی از این که دفاتر تجاری چیست و ماهیت آن ها چه می باشد، ارائه نمی کند. فقدان چنین تعریفی در مقررات قانونی، ممکن است این سوال را در ذهن برخی از افراد مطرح نماید که دفاتر تجاری چیست و به چه منظوری تهیه می گردد؟

در پاسخ به این پرسش که دفاتر تجاری چیست می توان به طور کلی بیان نمود که دفاتر تجاری، دفاتر مخصوصی می باشند که کلیه تجار و شرکت های تجاری (به استثناء کسبه جزء) مکلفند آن ها را مطابق با مقررات قانونی تهیه و پلمپ نموده و تمام امور مربوط به داد و ستد های تجاری خود را اعم از دیون، مطالبات، معاملات و ... در آن درج نمایند.

مطابق با ماده 11 قانون تجارت، دفاتر مذکور در ماده 6 به استثناء دفتر کپیه، قبل از آن که در آن چیزی نوشته شده باشد، باید توسط نماینده اداره ثبت، امضاء یا به اصطلاح پلمپ گردد. برای دفتر کپیه، امضاء مزبور لازم نیست، ولی باید اوراق آن دارای نمره ترتیبی باشد. در موقع تجدید ‌سالیانه هر دفتر، مقررات این ماده رعایت خواهد شد. هر چند که بر طبق این ماده، تنها دفتر کپیه نیاز به پلمپ نداشته و باقی دفاتر (اعم از دفتر روزنامه، کل و دارایی) مستلزم پلمپ می باشند، اما مطابق رویه حال حاضر، تاجران و شرکت ها تنها به پلمپ دفاتر کل و روزنامه اقدام نموده و مرجع ثبت شرکت ها نیز اشکالی به این موضوع وارد ننموده است.

کلیه معاملات و صادرات و واردات در دفاتر مذکور فوق، باید به ترتیب تاریخ در صفحات مخصوصه نوشته شود. تراشیدن و حک‌ کردن و همچنین جای سفید گذاشتن بیش از آنچه که در دفترنویسی معمول است و در حاشیه و یا بین سطور نوشتن ممنوع است و تاجر باید تمام آن‌ دفاتر را از ختم هر سالی لااقل تا ده سال نگاه دارد.

برای عضویت در صفحه اینستاگرام ما کلیک کنید

انواع دفتر تجاری تاجر

آنچه در این میان، حائز اهمیت می باشد، این است که دفاتر تجاری انواع مختلفی داشته و هر تاجر می بایست ضمن آشنایی با اقسام مختلف آن، در هر دفتر، جزئیات مربوط به آن را یادداشت نماید. بر اساس ماده 6 قانون تجارت، هر تاجری به استثنای کسبه جزء مکلف است دفاتر ذیل یا دفاتر دیگری را که وزارت عدلیه به موجب نظامنامه قائم‌ مقام این دفاتر قرار‌ می دهد، داشته باشد:

دفتر روزنامه

دفتر کل

دفتر دارایی

دفتر کپیه (افراد می توانند برای ثبت نامه ها از دفتر اندیکاتور نیز استفاده نمایند)

دفتر روزنامه دفتری است که تاجر باید همه روزه مطالبات و دیون و داد و ستد تجارتی و معاملات راجع به اوراق تجارتی (‌از قبیل خرید و‌ فروش و ظهرنویسی) و به طور کلی جمیع واردات و صادرات تجارتی خود را به هر اسم و رسمی که باشد و وجوهی را که برای مخارج شخصی خود ‌برداشت می کند، در آن دفتر ثبت نماید.

دفتر کل، دفتری است که تاجر هفته ای یک بار، معاملات خود در دفتر روزنامه را به این دفتر منتقل می کند. ماده 8 قانون تجارت در این خصوص بیان می دارد: «دفتر کل دفتری است که تاجر باید کلیه معاملات را حداقل هفته یک مرتبه از دفتر روزنامه استخراج و انواع مختلفه آن را تشخیص و جدا کرده هر نوعی را در صفحه مخصوصی در آن دفتر به طور خلاصه ثبت کند.»

تعریف دفتر دارایی، در ماده 9 قانون تجارت، ارائه گردیده است که به موجب آن: «دفتر دارایی دفتری است که تاجر باید هر سال صورت جامعی از کلیه دارایی منقول و غیر منقول و دیون و مطالبات سال گذشته خود را به ریز ترتیب داده در آن دفتر ثبت و امضاء نماید و این کار باید تا پانزدهم فروردین سال بعد انجام پذیرد.»

آخرین نوع دفاتر نیز، دفتر کپیه می باشد که مراسلات، مخابرات و صورت حساب های تاجر در آن ثبت می گردد. ماده 10 قانون تجارت در این خصوص چنین بیان می دارد: «دفتر کپیه دفتری است که تاجر باید کلیه مراسلات و مخابرات و صورت حساب های صادره خود را در آن به ترتیب تاریخ ثبت نماید.» همچنین به موجب تبصره همین ماده : «تاجر باید کلیه مراسلات و مخابرات و صورت حساب های وارده را نیز به ترتیب تاریخ ورود مرتب نموده و در لفاف مخصوصی ضبط کند.»

به موجب ماده 15 قانون تجارت، تخلف از تهیه و پلمپ نمودن انواع دفتر تجاری تاجر، می تواند شخص را با مجازات های نقدی رو به رو سازد. میزان این جزای نقدی، به موجب مصوبه هیات وزیران مورخ 1399/12/25 از ۱۰,۰۰۰,۰۰۰ تا ۶۰,۰۰۰,۰۰۰ تعیین شده است. بر اساس همین ماده، این مجازات را محکمه حقوق، راسا و بدون تقاضای ‌مدعی‌ العموم می‌ تواند حکم بدهد و اجرای آن مانع اجرای مقررات راجع به تاجر ورشکسته که دفتر مرتب ندارد نخواهد بود.

اعتبار و سندیت انواع دفاتر بازرگانی

یکی از موضاعاتی که در زمینه دفاتر تجاری مطرح می شود، بحث اعتبار و سندیت آن ها می باشد. این امر به این معنی است که آیا دفاتری که تاجر و شرکت های تجاری، مطابق با قانون تجارت تهیه و پلمپ می نمایند، دارای اعتبار بوده و قابل استناد هستند یا خیر؟ به منظور پاسخگویی به این پرسش، این بخش از مقاله به بیان اعتبار و سندیت انواع دفاتر بازرگانی اختصاص داده شده است.

در منظور معتبر بودن یا نبودن و همچنین، سندیت داشتن آن، می بایست به متن ماده 14 قانون تجارت مراجعه نمود. مطابق با این ماده، دفاتر مذکور در ماده 6 و سایر دفاتری که تجار برای امور تجارتی خود به کار می برند؛ در صورتی که مطابق مقررات این قانون مرتب شده ‌باشد، بین تجار، در امور تجارتی، سندیت خواهد داشت و غیر این صورت؛ فقط بر علیه صاحب آن معتبر خواهد بود.

با توجه به متن ماده فوق می توان بیان نمود که، دفاتر تجارتی تاجر از جمله دلایل اثبات ادعا می باشد و می توان به آن ها استناد کرد. ارزش این دفاتر به عنوان سند با توجه به این که دعوای مطرح شده تجاری باشد یا غیرتجاری، متفاوت است که در قسمت بعدی مقاله به آن پرداخته خواهد شد.

برای عضویت در کانال تلگرام ما کلیک کنید

اهمیت و نقش دفاتر تجاری در دعاوی تجاری

در قسمت های پیشین مقاله، در خصوص ماهیت و تعریف و سندیت دفاتر تجاری و همچنین، انواع آن صحبت نموده و بیان کردیم که قانون گذار، تهیه و تکمیل چهار نوع دفتر را برای تجار و شرکت های تجاری الزامی نموده که شامل دفتر روزنامه، دفتر کل، دفتر دارایی و دفتر کپیه می گردد. در این بخش از مقاله قصد داریم تا به بررسی اهمیت و نقش دفاتر تجاری در دعاوی تجاری بپردازیم.

همانطور که پیش تر بیان شد، به موجب ماده 14 قانون تجارت، دفاتر مذکور در این قانون و سایر دفاتری که بازرگانان برای امور تجارتی خود به کار می برند؛ به شرط آن که مطابق مقررات این قانون مرتب شده ‌باشد، بین تجار، در امور تجارتی، سندیت خواهد داشت و غیر این صورت؛ فقط بر علیه صاحب آن معتبر خواهد بود. با توجه به متن این ماده و ماده 1297 قانون مدنی، می توان بیان داشت که اگر خوانده در دعاوی تجاری، تاجر باشد، این دفاتر قابلیت استناد خواهد داشت. 

در غیر این صورت، یعنی در مواردی که خوانده تاجر نباشد، دفاتر تجاری قابلیت استناد ندارد. ماده 1298 در این خصوص بیان می دارد: « دفتر تاجر در مقابل غیر تاجر سندیت ندارد؛ فقط ممکن است جزء قرائن و امارات قبول شود، لیکن اگر کسی به دفتر تاجر استناد کرد‌، نمی‌ تواند تفکیک کرده و آنچه را که بر نفع او است قبول و آنچه که بر ضرر او است، رد کند، مگر آ‌ن‌ که بی‌ اعتباری آنچه را که بر ضرر اوست ثابت کند.» همچنین، دفتر تجارتی در موارد  ذیل دلیل محسوب نمی‌ شود:

در صورتی که مدلل شود، اوراق جدیدی به دفتر داخل کرده‌ اند یا دفتر تراشیدگی دارد.

وقتی‌ که در دفتر بی‌ ترتیبی و اغتشاشی کشف شود که بر نفع صاحب دفتر باشد.

وقتی‌ که بی‌ اعتباری دفتر سابقا به جهتی از جهات در محکمه مدلل شده باشد.

ذکر این نکته در این میان، حائز اهمیت می باشد که مطابق با ماده 1300 قانون مدنی، در مواردی که دفتر تجارتی بر نفع صاحب آن دلیل نیست بر ضرر او سندیت دارد. بنابراین، با توجه به مطالب فوق می توان چنین، نتیجه گیری نمود که اهمیت و نقش دفاتر تجاری در دعاوی تجاری، با توجه به این که خوانده تاجر باشد یا غیر تاجر متفاوت است.

برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد انواع و نقش دفاتر تجاری در کانال تلگرام آشاثبت عضو شوید. کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی آشاثبت نیز آماده اند تا با ارائه خدمات مشاوره حقوقی تلفنی به سوالات شما عزیزان پیرامون انواع و نقش دفاتر تجاری پاسخ دهند.